حمیدرضابوجاریان - خبر‌نگار - زمین‌های کشاورزی جنوب تهران، آنجا که به کهریزک نزدیک می‌شوند، دیگر رنگی به چهره ندارند. زیر هوای تب‌‌کرده تابستان صدها هکتار زمین که سابق بر این سبز بوده‌اند و حاصلخیز، حالا زیر بار زباله رفته‌اند؛ آفتابه‌های رنگی، انبوه طلق‌های پلاستیکی و گونی‌های 50کیلویی پودر پلاستیک. کمی آن‌سوتر شیروانی‌های زرد و قرمز روی هم تلنبار‌شده، هر کدامشان زمانی سقفی برای خانه‌ای بوده‌اند. زمین‌های روستاهای کهریزک آنجا که با آرادکوه هم‌مرز و همسایه می‌شوند، از دور شبیه پازل‌های بزرگی هستند که هر تکه آنها یک رنگی دارد.
نزدیک‌تر اما ضیافت بزرگ ضایعات، چهره دیگری برای زمین ساخته؛ زمین خاکستری است با لکه‌های پراکنده سبز در دور‌دست‌ها. این تکه‌ها، بازمانده‌های روزهای رفته‌اند؛ روزهایی که این زمین‌ها را کلم و گوجه، نعناع و ریحان و مرزه می‌کاشتند.
مردم اما هنوز آنها را سبز به یاد می‌آورند با عطر ریحان و نعناع؛ همانطور که سال‌های سال بوده‌اند.
چند‌کیلومتر آن‌طرف‌تر از بهشت زهرا(س) زمین‌های کشاورزی حال و روز عجیبی پیدا کرده‌اند و با تغییر کاربری غیرمجاز به مراکز پسماند زباله تبدیل شده‌اند و روزبه‌روز تعدادشان بیشتر می‌شود. این اتفاق در حالی رقم خورده است که اطراف تهران زمین‌های بایر زیادی برای تأسیس مراکز بازیافت پسماند وجود دارد اما نزدیکی زمین‌های کشاورزی کهریزک به مرکز پسماند آرادکوه و سودآوری بالای تفکیک زباله، بخش زیادی از زمین‌های این منطقه را به مراکزی برای تفکیک زباله تبدیل کرده است. بسیاری از این مراکز یک‌شبه بر پا می‌شوند.
تغییر کاربری 500زمین تنها در یک روستا
آمارهای ارائه‌شده از سوی مسئولان بخش کهریزک نشان می‌دهد، در چند‌سال اخیر تغییر کاربری اراضی کشاورزی آهنگ شتابانی به‌خود گرفته و بسیاری از کشاورزان کاربری اراضی خود را به شکل غیرقانونی تغییر داده‌اند. آنطور که کریم ذوالفقاری، رئیس سازمان جهادکشاورزی استان تهران می‌گوید، تغییر کاربری‌های متعدد و پی‌در‌پی، اراضی کشاورزی مرغوب تهران را که بهترین و حاصلخیزترین این اراضی را شامل می‌شود، تهدید می‌کند.
امین‌بابایی، بخشدار کهریزک به همشهری می‌گوید تنها در یک روستا، 500زمین کشاورزی مرغوب، کاربری خود را از تولید محصول به تفکیک پسماند تغییر داده‌اند.
کشاورزان از تغییر زمین‌هایشان گلایه‌ای ندارند و ناراضی نیستند. بخشدار کهریزک می‌گوید، کشاورزان زمین‌های خود را به افرادی که پسماندهای پلاستیکی را تفکیک و آنها را به پودر تبدیل می‌کنند، اجاره داده‌اند و از این راه چند برابر کار کشاورزی، درآمد دارند: «مستأجران این زمین‌ها عمدتا غیرایرانی هستند؛ کشاورزان، زمین‌های خود را به اتباع یکی از کشورهای همسایه اجاره داده‌اند. نرخ اجاره براساس متراژ زمین از 9 تا 67میلیون تومان متغیر است. با این درآمد سرشار، کشاورز دیگر مایل به کار کشاورزی نیست و به این دلیل، شاهد گسترش شتابان تغییر کاربری اراضی کشاورزی در کهریزک خصوصا در روستاهای قمصر، مجیدآباد، ده‌نو و دو تویه در نزدیکی آرادکوه هستیم.»
آنطور که بابایی می‌گوید، اتباع خارجی اقدامات خود را با استفاده از امکانات شبکه بانکی سازماندهی نمی‌کنند بلکه با پرداخت وجه نقد، کشاورزان را از ادامه کشاورزی منصرف می‌کنند. برای همین رهگیری فعالیت‌های آنان تا حدودی مشکل است؛ هرچند که غیرممکن نیست.
دروغ است؛ بی‌آبی کشاورزی را تعطیل کرد
کشاورزانی که در کهریزک اراضی خود را به شکل غیرمجاز تغییر کاربری داده‌اند، دلایل خود را برای این کار دارند. آنها مدعی‌اند پولی که برای اجاره دادن زمین از تفکیک‌کنندگان پسماند می‌گیرند ماهی 2میلیون و 500هزار تومان تا 4میلیون تومان است و عددهایی که مسئولان اعلام می‌کنند، واقعیت ندارد.
مهدی، مالک یکی از همین زمین‌ها‌ست. او توضیح می‌دهد که چرا کشاورزان قمصر و مجیدآباد کشاورزی را تعطیل کرده‌اند: «آب چاه‌ها تلخ و شور است و برای کشاورزی مناسب نیست. سال‌هاست از مسئولان خواسته‌ایم برای تأمین آب کشاورزی ما فکری کنند اما هیچ وقت خبری از تأمین آب برای کشاورزی نشد.»
او حرفش را اینطور ادامه می‌دهد: «سال‌ها قبل، در بالا‌دست روستای قمصر، قنات ریزش کرد و قرار بود برای تأمین آب کشاورزی اقدام شود. به دادگاه شکایت کردیم و حکم دریافت خسارت گرفتیم اما نه آب برای کشاورزی اختصاص دادند و نه خسارتی پرداخت کردند. با ادامه بی‌آبی نمی‌شود کشاورزی کرد.»
با این حال، جبرئیل برادری، مدیر جهادکشاورزی شهرستان تهران بی‌آبی منطقه را تأیید می‌کند اما به همشهری می‌گوید نبود آب دلیل اصلی تغییر کاربری اراضی کشاورزی نیست: «میل چاه قنات‌ها در بالا‌دست است که سال‌ها قبل ریزش کرده است. امور منابع آب وقتی قنات یا چاهی مسدود‌المنفعه یا خشک می‌شود، باید به جای چاه قبلی، چاه جدید حفر کرده یا از محل پساب‌های موجود، نیاز کشاورزان را تأمین کند. هنوز حکم قطعی از سوی دستگاه قضایی برای این منظور صادر نشده و باید منتظر تکلیف نهایی این پرونده بود. با این حال، جهادکشاورزی اجازه تغییر کاربری اراضی کشاورزی را به هیچ فردی نمی‌دهد و به‌زودی با کسانی که اراضی خود را به شکل غیرمجاز تغییر داده‌اند، از سوی مسئولان ذیربط برخورد قانونی می‌شود.»
بخشدار کهریزک هم به همشهری می‌گوید که برخلاف ادعای نبود آب برای تغییر کاربری اراضی کشاورزی، آب در دسترس کشاورزان است: «همه اراضی که اکنون به مرکز تفکیک پسماند تبدیل شده‌اند، چاه آب غیرمجاز دارند و با استفاده از موتور پمپ‌های کفکش، آب استخراج می‌کنند. دستگاه‌های خرد‌کننده پسماند آب زیادی برای کار خود نیاز دارند و جای سؤال است که اگر آب برای کشاورزی نیست، چطور آب برای استفاده توربین‌های عظیم‌الجثه نصب شده در این زمین‌ها تأمین می‌شود؟»
بی‌مبالاتی دستگاه‌های خدمات‌رسان
یکی از موضوعاتی که در بازدید از مراکز غیرمجاز تفکیک پسماندهای پلاستیکی درکهریزک جلب توجه می‌کند، وجود زیرساخت‌های مناسب خدماتی در این مراکز است. برق ازجمله این زیرساخت‌هاست که در هر مرکز غیرمجاز، چند ترانس 3فاز کار تأمین انرژی مورد نیاز توربین‌های خرد‌کننده زباله را برعهده دارند. وجود این ترانس‌ها در حالی است که مسئولان شرکت توزیع نیروی برق تهران بزرگ، از مصرف 4200مگاوات ساعت برق در پایتخت و رسیدن مصرف به مرز هشدار خبر می‌دهند. بخشدار کهریزک در این‌باره می‌گوید: «قبلا کشاورزان خدمات برق و آب مورد نیاز خود را با تعرفه کشاورزی از شرکت‌های خدمات‌رسان دریافت کرده‌اند. با تغییر کاربری اراضی کشاورزی به تفکیک پسماند، مصرف برق ازسوی مراکز تفکیک پسماند افزایش سرسام‌آوری پیدا کرد و اداره برق با لحاظ‌کردن تعرفه صنعتی به جای کشاورزی به ادامه خدمات‌رسانی به این مراکز مبادرت کرده است. اگر اداره برق خدمات خود را به مراکز غیرمجاز تفکیک پسماند متوقف کند، فشار سنگینی از شبکه برق تهران کاسته می‌شود و می‌توان تابستان را با نگرانی کمتری در قطع برق گذراند.»
او می‌گوید: «با شکایت‌های انجام‌شده از واحدهای بازیافت پلاستیک، موضوع جمعآوری و پاکسازی اراضی کشاورزی در دستور کار قرار گرفته است. قرار است درصورت مقاومت مالکان در جمعآوری واحدهای بازیافت پلاستیک، ادارات خدمات‌رسانی مانند آب، گاز، برق و تلفن نسبت به قطع و جمعآوری انشعابات کارگاه‌های غیرمجاز تفکیک ضایعات پلاستیک اقدام کنند.»
تغییر کاربری‌ها؛ مجاز یا غیرمجاز؟
تردد کامیون‌های حامل زباله از تهران در کوچه‌پس‌کوچه‌های روستای قمصر هر لحظه بیشتر می‌شود. راننده یکی از کامیون‌ها می‌گوید: روزانه 3بار از تهران به قمصر می‌آید و هر بار 1200کیلوگرم زباله را با خود حمل می‌کند.
نشانه‌های این حجم از تردد خودروهای حامل زباله را می‌توان در قمصر دید. هرقطعه زمین مملو از زباله‌های خشک و پلاستیک‌های رنگی است که تعداد پرشماری کارگر افغانی و تک و توک کارگر ایرانی در آنها کار می‌کنند؛ مراکزی که مسئولان منطقه می‌گویند غیرمجازند اما مهدی، صاحب یکی از مراکز تفکیک پسماندهای پلاستیکی در روستای قمصر برگه‌‌ای را نشان می‌دهد که تاریخ درج‌شده روی آن نشان می‌دهد بیش از یک دهه قبل صادر شده است. او توضیح می‌دهد: «بیشتر افرادی که زمین‌های کشاورزی خود را به مرکز تفکیک پلاستیک تبدیل کرده‌اند، از اتحادیه صنف پلاستیک‌فروشان مجوز دارد. حتی سال‌هاست بابت کار‌کردنمان به دولت مالیات می‌دهیم. چرا آن زمان که مالیات می‌دهیم، کسی اعلام نکرد غیرمجازیم؟»
بخشدار کهریزک در پاسخ به این سؤال «همشهری» که کشاورزان می‌گویند، مجوز فعالیت خود را از اتحادیه پلاستیک‌فروشان دریافت و مالیات کارشان را پرداخت کرده‌اند، توضیح می‌دهد: «اتحادیه تنها مسئولیت سازماندهی اصناف را دارد و نمی‌تواند برای تفکیک پلاستیک در زمین‌های کشاورزی برای کسی مجوز صادر کند. صدور مجوز با درنظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی برعهده وزارت صمت است و غیر از آن هیچ مرجع دیگری نمی‌تواند مجوز چنین کاری را صادر کند.»
بابایی ادامه می‌دهد: «هیچ کدام از مراکز تفکیک پسماند در اراضی کشاورزی مجوز فعالیت ندارند. براساس قانون، مشاغل بدون مجوز نمی‌توانند مالیات پرداخت کنند و از این رو، ممکن است برخی افراد واریزی‌هایی به اتحادیه صنف پلاستیک‌فروشان داشته باشند اما، این پرداخت‌ها به‌منزله پرداخت مالیات به دولت نبوده است.»
اثرجمعیتی مراکز بازیافت پسماند در منطقه
وجود کارگران خارجی و بدون مجوز موضوع دیگری است که در زمین‌های کشاورزی که تبدیل‌شده به زباله‌دانی بیش از هر چیز دیگری به چشم می‌آید. برخی کارگران می‌گویند از افغانستان به شکل قاچاق وارد ایران شده‌اند. حتی برایشان از کابل اتوبوس مستقیم به باقرشهر وجود دارد و کهریزک باراندازشان است. در هر مرکز تفکیک پسماند دست‌کم 15افغانستانی و تنها 2 تا 3 ایرانی کار می‌کنند. کارگران افغانی برای کار در مراکز پسماند سر و دست می‌‌شکنند چرا‌که درآمد بهتری نصیبشان می‌شود.
بهره‌برداران از مراکز پسماند می‌گویند، ایرانی‌ها دوست ندارند در این مراکز کار کنند: «افغانستانی‌ها کارشان را بلدند و بهتر کار می‌کنند. تند و تیز هستند و دلسوزی بیشتری دارند. برای همین افغانستانی‌های زیادی در مراکز پسماند کار می‌کنند. اگر ایرانی‌ها هم بخواهند می‌توانند بیایند و کار کنند و ما مشکلی برای کار کردن با ایرانی‌ها نداریم.»
براساس سرشماری انجام‌شده، اکنون 250هزار تبعه افغانستانی در این منطقه زندگی می‌کنند که به گفته بخشدار کهریزک باید انتظار داشت به اندازه دوبرابر آن، تبعه غیرمجاز در این منطقه سکونت داشته باشد.
کشاورزان نیازمند حمایت
با وجود اینکه تلاش‌های زیادی برای جلوگیری از به تعطیلی کشانده‌شدن کشاورزی در جنوب تهران می‌شود، اما با رویه کنونی و بی‌توجهی‌های انجام‌شده نمی‌توان انتظار داشت کشاورزان که اکنون در وضعیت سختی از نظر معیشت قرار دارند، در مقابل اجاره‌های پیشنهادی سودجویان و مافیای تفکیک زباله مقاومت کنند و زمین خود را همچنان برای کاشت، داشت و برداشت آماده کنند. اجرای سیاست‌های حمایتی، تأمین آب، اعطای تسهیلات برای نوسازی تجهیزات کشاورزی و خدمات‌رسانی مطلوب به کشاورزان می‌تواند انگیزه آنان را برای تداوم فعالیت افزایش دهد.
مسئولان می‌گویند زمین‌های کشاورزی بسته به وسعتشان بین 9 تا 70میلیون تومان در ماه اجاره داده می‌شوند اما کشاورزان این عددها را تأیید نمی‌کنند. آنها می‌گویند اگر زمین‌هایشان را اجاره داده‌اند، به‌دلیل کمبود آب است.